Wołga, Gagarin i deficyt, czyli Rosjanie o ZSRR
Minęło 25 lat od upadku ZSRR. Swego czasu przeprowadziłem na ten temat małą ankietę wśród Rosjan. Co było dobrego, a co złego w minionej epoce? Jaki mają stosunek do komunistycznych symboli? Publikuję wyniki.
W grudniu 1991 roku Związek Radziecki przeszedł do historii. Z tej okazji niejeden analityk zabrał głos, dziennikarze ruszyli też z wywiadami do żyjących jeszcze autorów tamtych wydarzeń.
Przez ten czas wychowało się jedno pokolenie. Jak obecnie postrzega ono niedawną historię? I czy ich punkt widzenia na temat ZSRR różni się od tego, który reprezentują ich rodzice czy dziadkowie? A jakie są poglądy starszych pokoleń? Czy faktycznie żywią one sentyment do czasów radzieckich?
Bardzo byłem ciekaw, co mogą na ten temat powiedzieć sami Rosjanie. Jakie mają skojarzenia z tamtą epoką, jak mogą ją ocenić i jaki jest ich stosunek do pozostałości po ZSRR choćby w postaci licznych pomników. Chciałem, aby odpowiedzieli osoby w różnym wieku i z różny W sierpniu 2015 r. rozesłałem więc anonimową ankietę.
Wypełniło ją 39 osób, z czego zdecydowana większość przesłała odpowiedzi od razu, jedna osoba zrobiła to po dziewięciu miesiącach. Rzecz jasna nie jest to liczba reprezentatywna dla ogółu i pewnie każdy instytut badania opinii publicznej wyśmiał by ją. Jednak odpowiedzi uważam za ciekawe i warte publikacji, nie mówiąc już o szacunku do osób, które poświęciły swój czas i uwagę na uzupełnienie.
Ankieta była anonimowa i do wypełnienia przez Internet.
Respondenci musieli odpowiedzieć na następujące pytania:
1. Czy urodził się Pan/Pani w czasach ZSRR? (TAK / NIE)
2. Czy pamięta Pan/Pani czasy ZSRR (w przypadku twierdzącej odp. na poprzednie pytanie)?
3. Proszę podać 5 skojarzeń z epoką ZSRR.
4. Proszę podać republiki wchodzące w skład ZSRR pod koniec lat 80. oraz ich stolice.
5. Proszę podać znanych Panu/Pani przywódców ZSRR.
6. Jaki ma Pan/Pani stosunek do rozpadu ZSRR? Proszę wybrać: zdecydowanie negatywny / negatywny/ obojętny / pozytywny / zdecydowanie pozytywny.
7. Jaki ma Pan/Pani stosunek do symboliki państwowej ZSRR[P1] ? Proszę wybrać: zdecydowanie negatywny / negatywny / obojętny / pozytywny / zdecydowanie pozytywny.
8. Czy uważa Pan/Pani, że pomniki Lenina powinny w Rosji być zachowane? (TAK / NIE).
9. Proszę wyjaśnić swoje stanowisko odnośnie pytania [P2] 8.
10. Proszę podać 5 pozytywnych zjawisk w epoce ZSRR.
11. Proszę podać 5 negatywnych zjawisk w epoce ZSRR[P3] .
12. Czy był Pan/Pani za granicą? W jakich krajach? Proszę podać do 5, jeśli było ich wiele.
13. Proszę podać wykształcenie oraz miasto zamieszkania.
1. i 2. "ROŻDIONNYJ W SSSR"
Na 39 przepytanych osób 35 podało, że urodziło się jeszcze w ZSRR. Z kolei 16 osób (czyli 45%) podało, że świadomie pamięta radziecką epokę. [P4]
3. ZSRR KOJARZY MI SIĘ Z:
Jako pierwsze skojarzenia z tym okresem najczęściej podawano konkretne przedmioty dotyczące życia codziennego: "rżnięte" szkło, modele statków kosmicznych, reklamówka "siatka", kartki na produkty, samochód wołga, automaty z wodą gazowaną. Na kolejnych miejscach znalazły się pojęcia abstrakcyjne (patriotyzm, zakłamanie, przyjaźń, stabilność, dyscyplina pracy), zjawiska dotyczące polityki (propaganda, deficyt, represje, budowy), postacie historyczne (Lenin, Stalin, Gagarin, Breżniew) czy wydarzenia historyczne (rewolucja październikowa, zwycięstwo nad III Rzeszą, kryzys kubański, podbój kosmosu).
4. ROZPAD ZSRR BYŁ NAJWIEKSZĄ KATASTROFĄ GEOPOLITYCZNĄ XX WIEKU...
Ilu ankietowanych mogłoby się podpisać pod powyższą wypowiedzią Władimira Putina? Zdaje się, że 11: jedna osoba odznaczyła swój stosunek do rozpadu ZSRR jako „zdecydowanie negatywny”, 10 wybrało „negatywny”. Przeciwną opinię reprezentowało więcej osób, bo aż 18 (14 ankietowanych odnosi się do upadku Związku Radzieckiego „pozytywnie”, a 4 „zdecydowanie pozytywnie”). Opcję neutralną wybrało 10 ankietowanych. Warto zwrócić uwagę, jak głosowały osoby, które świadomie pamiętały minioną epokę: dokładnie połowa z nich, czyli 8 osób – oceniła wydarzenia 1991 roku negatywnie.
5. DO FLAGI Z SIERPEM I MŁOTEM STOSUNEK MAM…
Kolejne pytanie wiąże się z poprzednim. Jest skądinąd logiczne, że osoby, które rozpad Kraju Rad oceniły negatywnie, do sowieckiej symboliki odnoszą się z sympatią i wybrały stosowne odpowiedzi. Z kolei ci, którzy pozytywnie ocenili upadek ZSRR, do radzieckich symboli państwowych często stosunek mają „neutralny”. To właśnie ta odpowiedź padła tu najczęściej, bo aż 21 razy (55% wszystkich wypowiedzi).
6. SOJUZ NIERUSZYMYJ RIESPUBLIK SWOBODNYCH...
Podstawowej wiedzy Rosjan o historii ZSRR dotyczyły dwa kolejne pytania. Na początek przypomnę, że pod koniec lat 80. związkowych republik było 15, w nawiasach podaję ich stolice: Rosja (Moskwa), Ukraina (Kijów), Białoruś (Mińsk), Kazachstan (Ałma-Ata), Uzbekistan (Taszkient), Kirgistan (Frunze, ob. nazwa Biszkek), Tadżykistan (Duszanbe), Turkmenistan (Aszchabad), Azerbejdżan (Baku), Armenia (Erewan), Gruzja (Tbilisi), Mołdawia (Kiszyniów), Litwa (Wilno), Łotwa (Ryga), Estonia (Tallin). Jeśli założyć, że ankietowani nie odwoływali się do pomocy wyszukiwarki, to z pamięci listę potrafiło podać 9 osób (23%)[P5] . Pojawiały się też odpowiedzi niepełne, czyli wszystkie republiki, ale nie zawsze ze stolicami. Najwięcej problemów sprawiały państwa Azji Centralnej, czasem też Mołdawia. W odpowiedziach praktycznie zawsze figurowały Ukraina, Białoruś, Kazachstan, również republiki kaukaskie, ewentualnie nadbałtyckie. Co ciekawe, listy nie potrafiły często podać osoby, które w czasach ZSRR chodziły do szkoły (wystarczy zestawić ze sobą odpowiedzi na to pytanie i na pytanie o wykształcenie).
7. POCZET SEKRETARZY
Ciekawe, że ani jeden z przywódców ZSRR nie pojawił się we wszystkich odpowiedziach, natomiast najczęściej (37 głosów, co daje 94%) wymieniany był Breżniew. Kolejne miejsca zajmują ex aequo Stalin i Czernienko (po 31 głosów, a więc 79%), zaś po nich Andropow (29 odpowiedzi, czyli 74%). Następnie mamy Lenina i Chruszczowa (po 27 głosów, co daje 69%). Gorbaczow został wymieniony 21 razy (53%). Jedynie 4 osoby wskazały Malenkowa (co daje 10%), a 2 Berię (5%), Oprócz głównych władców ZSRR pojawiali się i pomniejsi dygnitarze czasów breżniewowskich (Susłow, Kosygin). Dwa razy pojawia się też Jelcyn, zas jeden raz... Kiereński (premier Rządu Tymczasowego obalony przez bolszewików).
8. STOSUNEK DO POMNIKÓW LENINA MAM...
W tej kwestii przeważały głosy "za" (17, czyli 43%). Przeciw pomnikom opowiedziało się 9 osób (23%), natomiast inne zdanie miało aż 13 osób[P6] . Minusem pytania, które tak sformułowałem, jest brak opcji „zdecydowanie tak / nie” czy po prostu „nie mam zdania”).
9. BO...
Ankietowani, którzy życzyliby sobie pozostawienia pomników Lenina, najczęściej używali argumentu, że tak właśnie wyglądała historia ("po co tracić pieniądze na burzenie", "fakty były takie, a nie inne", "jeśli zburzymy pomniki Lenina, to niczym nie będziemy różnić się od bolszewików, którzy obalali pomniki carów"). Głosów, które można byłoby określić jako "to nasza historia", naliczyłem 20 (czyli 51%). Były też wypowiedzi na zasadzie "nie wiem", "jest mi to obojętne". Radykalnych głosów, domagających się usunięcia podobizn Iljicza z przestrzeni publicznej, było mniej: 9 (niemal jedna czwarta ankietowanych). Jako główny argument przytaczano zbrodnie popełnione przez bolszewików jeszcze za życia Lenina (epitety: "tyran", "kat", "morderca", "nie zasłużył na pomnik").
10. CO W ZSRR BYŁO DOBREGO...
Zdecydowana większość ankietowanych mówiła o socjalnym bezpieczeństwie, jakie gwarantowało państwo radzieckie: "dawali mieszkanie", "organizowali obozy pionierskie dla dzieci". Określenie "bezpłatny" pojawiło się aż 15 razy w różnych wypowiedziach ("bezpłatna medycyna", "bezpłatne mieszkanie", "bezpłatna edukacja", "bezpłatne wczasy pracownicze na Krymie i w Soczi"). Równie często używano określenia "stabilny" (6 razy): "stabilna wypłata", "stabilne ceny". Jako pozytywy ZSRR wymieniano też "niski poziom przestępczości", "porządek w pracy", "dobrą organizację pracy", "brak bezrobocia", "naturalne, niedrogie towary żywnościowe", "niskie opłaty komunalne". Według respondentów "władza w Związku Radzieckim bała się kraść". Ankietowani wspominali też, że "wspólna bieda mogła jednoczyć", "ludzie byli dla siebie bardziej przyjaźni", "poziom agresji w społeczeństwie był niższy, niż teraz". Pięć razy wspominano też wysłanie człowieka w kosmos i aż siedem razy propagowanie sportu w życiu codziennym. Dość często przewijał się też rozwój kultury (literatura, film, balet). Jako wartości promowane w ZSRR ankietowani podawali m.in.: "pracowitość", "poczucie odpowiedzialności" i "umiejętność obrony własnego zdania". Kwestia opieki nad dziećmi i młodzieżą pojawiała się w odpowiedziach ankietowanych kilka razy: oprócz wspominanych obozow pionierskich wspominano też o kółkach zainteresowań. Z kolei wypowiedzi na temat Związku Radzieckiego jako imperium było niewiele, ale takie również się pojawiły: "militarna potęga", "silne państwo".
11. ...A CO ZŁEGO
Podobnie jak w przypadku pozytywów, także ankietowani byli generalnie jednomyślni przy wskazywaniu złych stron epoki radzieckiej. Najczęściej wspominanym słowem był deficyt. Dość często pojawiał się on i w "skojarzeniach", łącznie 29 razy. Jako "deficyt" można rozpatrywać też "konieczność zdobywania towarów pierwszej potrzeby" czy "ubogi asortyment towarów" lub "niski poziom życia". Dwa razy ankietowani wspominali o "powszechnym złodziejstwie", gdy "wynoszono z zakładów pracy, co tylko się dało". I choć w pozytywach wspominano o władzy, która nie była skorumpowana, w negatywach pojawiło się "odklejenie się władzy od społeczeństwa" i "gerontokracja". Aż sześć razy ankietowani pisali o "braku wolności słowa", kilkakrotnie przewijały się też "cenzura" i "podporządkowanie organom bezpieczeństwa" a także "nachalna ideologia". Z ideologią zapewne można łączyć "prymat kolektywu nad jednostką" i "dominacja pracy nad rodziną" lub "ograniczone poglądy i postrzeganie rzeczywistości". To ostatnie niektórzy ankietowani wywodzili z izolacji bloku socjalistycznego. Dziesięciokrotnie wspominano "żelazną kurtynę", jeszcze częściej ankietowani pisali, że "ludzie nie mogli swobodnie jeździć za granicę". Ankietowani pisali, że "człowiek był w tym systemie raczej małą śrubką". Pięć razy w odpowiedziach przewinęło się też słowo "represje", dwukrotnie był wspomniany GUŁAG, jeden raz ankietowany napisał o "zniszczeniu budynków sakralnych w latach 20. i 30.". Pojawiły się też hasła: "imperializm", "wyścig zbrojeń", "rywalizacja z Zachodem". Jeden z ankietowanych napisał w negatywach: "ja takich nie dostrzegam".
11. i 12. WYJAZDY ZA GRANICĘ, WYKSZTAŁCENIE I MIEJSCE ZAMIESZKANIA
Ostatnie pytania zadane były po to, aby sprawdzić, czy istnieje jakaś zależność między poglądami a wykształceniem i doświadczeniem życiowym (a takowym bez wątpienia można nazwać podróże czy emigrację).
Spośród ankietowanych 36 osób (92%) zadeklarowało wykształcenie wyższe (pełne, niepełne lub w trakcie studiów). Trzy osoby podały wykształcenie średnie i wszystkie one zaznaczyły swój stosunek do rozpadu ZSRR jako "pozytywny", zaś do radzieckiej symboliki jako "negatywny" lub "obojętny".
9 osób zaznaczyło, że nigdy nie było za granicą. Przyznam, że pod tym względem ankieta nie jest reprezentatywna dla ogółu rosyjskiego społeczeństwa: z danych wynika, że około 60-70% mieszkańców Rosji ani razu nie było w innym kraju. Natomiast z tych 9 tylko 3 osoby negatywnie oceniły rozpad ZSRR, zaś 4 pozytywnie (jedna osoba zaznaczyła "zdecydowanie pozytywnie").
Kraje, które odwiedzili ankietowani, były różne: w wielu wypadkach były to państwa WNP (Ukraina, Kazachstan) lub kraje nadbałtyckie. Ankietowani podawali też wyjazdy do Egiptu, Turcji, Tunezji, Hiszpanii czy Tajlandii (a więc do miejsc typowo wypoczynkowych), bądź do Niemiec, Francji, Czech, Austrii, krajów skandynawskich albo Polski (tyczy się to zwłaszcza studentów). Z tych osób, które były za granicą, 14 (czyli 46% od tej liczby) zaznaczyło swój stosunek do rozpadu ZSRR jako "pozytywny", przeciwnego zdania było 8 osób (26%).
Z 39 ankietowanych jako miejsce zamieszkania 33 osoby (84%) wskazały Rosję. Ankietowani mieszkający w innych krajach (Polska, Niemcy, Szwecja) na temat upadku ZSRR w większości oznaczyli swoje stanowisko jako "pozytywne" bądź "neutralne".
WNIOSKI
Spójrzmy teraz na cały ten obraz oczami ankietowanych.
Choć Związek Radziecki istniał przez prawie 70 lat, to można odnieść wrażenie, że większość ankietowanych pisała o dwóch ostatnich dekadach jego istnienia. Jest to albo epoka, którą sami ankietowani dobrze pamiętają, albo o której słyszeli od swoich rodziców.
Najczęściej wspominani przywódcy to Breżniew, który rządził krajem w latach 70., oraz Czernienko i Andropow (choć obaj sprawowali urząd sekretarza łącznie przez trzy lata, to było to już pod sam koniec ZSRR, stosunkowo niedawno). Ostatni gensek, czyli Gorbaczow, być może kojarzony jest już z okresem przełomu, tak jakby pierestrojka była oderwana od radzieckiej epoki.
Z dawniejszych władców najczęściej wspominany jest Stalin, być może ma to związek z represjami, a być może z wojną. Interesujące, że corocznie eksploatowany w mediach i Internecie temat Wielkiej Wojny Ojczyźnianej w ankiecie pojawił się tylko raz. Tylko jeden raz pojawia się też NEP, ani razu nie ma mowy o wojnie domowej. Jeśli wziąć pod uwagę, że i Lenin wspominany był przez ankietowanych znacznie rzadziej, to można zaryzykować tezę, że pierwsze dekady ZSRR są dla współczesnych Rosjan czymś równie odległym i abstrakcyjnym, co zniesienie pańszczyzny w XIX w. Być może w szerszym stopniu temat rewolucji październikowej zaistnieje w najbliższym czasie w związku z setną rocznicą tych wydarzeń.
Również skojarzenia dotyczące przedmiotów codziennego użytku, socjalnych zabezpieczeń albo deficytu, kartek i kolejek potwierdzałyby tezę, że współczesnym Rosjanom epoka radziecka najsilniej kojarzy się z małą stabilizacją (czy też zastojem) epoki Breżniewa. Wtedy to państwo zapewniało pracę, mieszkanie i wypoczynek być może nie na najwyższym poziomie, ale w stopniu wystarczającym, by mieć poczucie pewności co do dnia następnego. W powszechnym odczuciu kontrastuje to z latami dziewięćdziesiątymi, które postrzegane są jako okres upadku, nędzy, wypłat wstrzymywanych miesiącami oraz powszechnego bandytyzmu. Za Breżniewa z kolei nie było już masowego terroru, a koturnowa propaganda, w którą nikt już nie wierzył, wywoływała raczej śmiech, zwłaszcza w momencie niedoboru podstawowych produktów.
Z ankiety wypływa jeszcze jeden ważny wniosek: przez 25 lat Rosjanie, zwłaszcza ci wychowani już w epoce poradzieckiej, dość mocno widzą granicę między ZSRR a Rosją. Podstawowymi plusami Federacji Rosyjskiej w porównaniu z jej poprzednikiem jest więc możliwość podróżowania oraz dostępność towarów. Ludzie cenią też takie wartości jak wolność słowa czy brak ideologii, która wtrącałaby się w życie człowieka.
CO DAŁOBY SIĘ JESZCZE Z TEGO WYCIĄGNĄĆ?
Jest takie rosyjskie powiedzenie: „pierwyj blin komom”, czyli dosłownie „pierwszy naleśnik jest posklejany, z grudkami”. Mówi się tak, gdy debiut jest niespecjalnie udany, czy po prostu niepozbawiony wad.
Jakie więc błędy popełniłem przy tej tworzeniu tej ankiety? Co można byłoby poprawić, żeby uzyskać większą wiedzę na ten temat?
Wniosek pierwszy jest oczywisty: byłoby ciekawiej, gdyby ankiety wypełniła znacznie większa liczba ankietowanych, w końcu w Rosji oficjalnie mieszka osób nie 40, tylko ponad 140 milionów. Można też mieć zastrzeżenia do kolejnych pytań. Nie dałem respondentom uściślić, co myślą o „symbolice państwowej ZSRR”: nie wiadomo, czy pisali o czerwonej gwieździe, o sierpie i młocie, a może o hymnie, którego melodia dziś jest taka sama, zmieniono tylko słowa. Zbyt ogólne wydaje się też pytanie dotyczące pomników Lenina, z kolei pytania o negatywy i pozytywy czasów radzieckich powinno poprzedzać pytanie, czy takie ciemne/jasne strony ankietowany w ogóle dostrzega.
Myślę więc, że ankieta na ten temat ma jeszcze przed sobą przyszłość, jeśli nad nią popracować?
A jakie pytania Państwo chcieliby dorzucić, ewentualnie usunąć? Zapraszam do komentowania.
Fotografie wykorzystane jako ilustracje są mojego autorstwa:
1. Pomnik W. Lenina w Krasnojarsku, 2012 r.
2. Pomnik W. Lenina w Tomsku, 2016 r.
3. Tablica pamiątkowa na ścianie domu J.Andropowa w Moskwie, 2015 r.
4. Rzeźby obok budynku Teatru Opery i Baleru w Nowosybirsku, 2012 r.
