Rosja, ruski, rosyjski...
Rosjanin, czyli osoba narodowości rosyjskiej, to russkij, ale obywatel rosyjski to rossijanin. Rozróżnienie to, dość trudne do oddania w języku polskim, u naszych sąsiadów odgrywa pewną rolę.
Na tym blogu odnoszę się do aktualnych wydarzeń, ale za każdym razem mam wątpliwości odnośnie ich komentowania. Przede wszystkim dlatego, że w naszej wirtualnej rzeczywistości wiadomości szybko tracą na aktualności. Za każdym razem coś trzeba dopisywać. Jak w podręcznikach do historii. **** Dodatkowy komentarz należałoby sporządzić i do ostatniego artykułu o Wikipedii, i do tego o moskiewskich pomnikach. Pisząc o mozaikach na stacji Kijewskaja w Moskwie, sporo uwagi poświęciłem sporowi między Rosjanami i Ukraińcami o dziedzictwo Rusi Kijowskiej. Zaraz po opublikowaniu tekstu znalazłem informację, że 3 lipca br. dwoje deputowanych ukraińskiej Rady Najwyższej złożyła projekt ustawy zakazującej używania terminu "Ruś" albo "Rosja" w stosunku do Federacji Rosyjskiej. W swoim wystąpieniu deputowani kierowali się "interesami obywateli ukraińskich wszystkich narodowości". Natomiast 31 lipca mer miasta Nowogród Wołyński (obwód żytomirski na północno-zachodniej Ukrainie) w liście do prezydenta Poroszenki zaproponował zmianę nazwy państwa na Ukraina-Ruś. Taki termin jeszcze w XIX wieku wprowadził ukraiński historyk Mychajło Hruszewśkij. Sam prezydent jeszcze w lutym w swoim komunikacie uznał księcia Włodzimierza za twórcę średniowiecznego państwa Ruś-Ukraina.
****
W poprzednim artykule o wojnie Wikipedii z Roskomnadzorem przytoczyłem kilka skrótowców, m.in. RŻD, czyli Rossijskije Żelieznyje Dorogi (a więc Koleje Rosyjskie) oraz RPC, czyli Russkaja Prawosławnaja Cerkow'(Rosyjska Cerkiew Prawosławna). ****
Funkcjonujące w języku polskim potoczne określenia "ruski" czy "Ruscy" są nacechowane emocjonalnie, ale w zależności od kontekstu mogą mieć charakter ironiczny (sam tytuł "Wojna polsko-ruska pod flagą biało-czerwoną" D.Masłowskiej) czy nawet przyjazny ("Bity ruskiej wielkiej płyty" - K. Usenko, "Dziennikarze wędrowni", wiosna 2014). Częściej jednak używane jest w znaczeniu pejoratywnym i ma wydźwięk pogardliwy („Upokorzenie smoleńskie stanowi apogeum starannego wdeptywania Polaków w ziemię. Ruskimi buciorami i peowskim kłamstwem” - B.Wildstein, "Do Rzeczy", 15-28 XII 2014, za: "Kultura Liberalna", dostęp z dn. 30.08.2015 r.). Terminy te kojarzymy z Federacją Rosyjską i narodem rosyjskim, ale przecież termin "ruski" stosuje się i do historycznej Rusi Kijowskiej. Mamy więc księcia ruskiego Włodzimierza albo Jarosława Mądrego, mamy księstwa ruskie podbite przez Mongołów.
**** Wg najbardziej popularnej, a wręcz szkolnej teorii sam termin "Ruś" pochodzi od fińskiego Ruotsi. Tak Finowie nazywają swoich zachodnich sąsiadów (wpiszcie w Google to słowo). Jak donosi pierwszy ruski kronikarz Nestor, szwedzcy wojownicy przybyli nad Dniepr na zaproszenie samych Słowian, aby zaprowadzić tu ład i porządek. Państwo ruskie, którego poddanymi były plemiona słowiańskie i ugrofińskie, obejmowało terytorium współczesnej Ukrainy, Białorusi i europejskiej części Rosji. Pojęcie Ruś zaczęło oznaczać nie tylko państwo, ale też społeczeństwo o określonej kulturze i mentalności. Mieszkańcem Rusi był Rus czy też Rusin. Wg Nestora, książę Włodzimierz, gdy zastanawiał się nad porzuceniem pogaństwa, zaprosił do siebie przedstawicieli różnych religii, aby ocenić ich atrakcyjność dla Rusi. Gdy od muzułmanów usłyszał, że ich wiara zabrania picia, miał odrzec: Rusi jest' weselie piti, nie możem bez togo byti.
Portal www.gramota.ru donosi, że już w średniowieczu na państwo to mówiono Russia, Ruscia, Ruzzia, Ruthenia (w Europie Zachodniej) lub Rusiya (w kręgu arabskim). Bizantyjczycy używali terminu Rossija od greckiego Ῥωσία. Gdy od XV wieku Moskwa zaczęła przejmować coraz więcej elementów kultury bizantyjskiej, coraz popularniejszy stawał się i ten termin. W XVII wieku w Polsce na państwo carów nadal mówiono Moskwita lub z łacińskiego Moscovia (w końcu królowie polscy sami od średniowiecza nosili tytuł książąt ruskich), ale obecnie możemy już mówić o wojnach polsko-rosyjskich w tym czasie.
Ostatecznie termin ten zatwierdził Piotr I na początku XVIII wieku, gdy przyjął godność imperatora Wszechrosji.
Podsumowując: Rosja oznacza po prostu Ruś.
****
Ale terminu Ruś można użyć też w stosunku do Białorusi (Biała Ruś) albo Rusi Zakarpackiej (rejon południowo-zachodniej Ukrainy bliżej węgierskiej granicy, gdzie mieszka tzw. ludność rusińska, posługująca się językiem nieco innym od ukraińskiego). W Polsce pod mianem Rusi tradycyjnie rozumie się tzw. Ruś Czerwoną, przyłączoną jeszcze przez Kazimierza Wielkiego, czyli tzw. Ruś Halicko-Włodzimierską. Od miasta Halicz pochodzi termin Galicja, natomiast w pobliżu dzisiejszego miasta Włodzimierz Wołyński znajdowało się miasto Wołyń, które dało swoją nazwę całemu regionowi.
****
Wróćmy jednak do Rosji.
Interesujące, że nazwa rosyjski zakorzeniła się i w języku polskim, i ukraińskim (odpowiednio: język rosyjski, rosijśka mowa). Do upadku caratu używane były stare, jeszcze bizantyjskiego pochodzenia (terminy Wielkorosja i Małorosja (dotyczące odpowiednio dzisiejszej Rosji oraz Ukrainy i Białorusi). A jednocześnie w użyciu były określenia russkij w stosunku do języka i narodowości. **** W czasach carskich oficjalna nazwa Rosji brzmiała: Imperium Rosyjskie (Rossijskaja Imperia). Między rewolucją lutową a październikową państwo nazywało się Republiką Rosyjską (Rossijskaja Riespublika), natomiast w czasach bolszewickich aż do rozpadu ZSRR było to: Rosyjska Federacyjna Socjalistyczna Republika Radziecka (Rossijskaja Fiedieratiwnaja Socyjalisticzeskaja Sowietskaja Riespublika). Pozostały natomiast określenia: russkij jazyk (język rosyjski); russkij, russkaja, russkije (czyli Rosjanin, Rosjanka, Rosjanie), russkaja dierewnia (rosyjska wieś), russkaja litieratura (rosyjska literatura).
****
Kiedy upadał Związek Radziecki, ekipa Jelcyna bardzo duży nacisk kładła na termin rossijski, mający być zdecydowanym antonimem słowa sowietskij. Jelcyn, czyli rossijskij priezidient, był przeciwstawiany konserwatystom z KPZR, rossijskij flag (trójkolorowa flaga Rosyjska) ustawiano w opozycji do czerwonego sztandaru z sierpem i młotem. Deklarację o suwerenności od państwa radzieckiego Rosja przyjęła jeszcze w roku 1990. Po upadku ZSRR przyjęła oficjalną nazwę Federacja Rosyjska (Rossijskaja Fiedieracyja).
**** W języku rosyjskim istnieje więc rozróżnienie między terminem russkij, dotyczacym narodu, języka i kultury oraz rossijskij, dotyczący państwa. Rosjanin, czyli osoba narodowości rosyjskiej, to russkij, ale obywatel rosyjski to rossijanin. Rozróżnienie to jest trudne do oddania w języku polskim, ale ma znaczenie. Oczywiście etnicznych Rosjan jest w Rosji większość (wg ostatniego spisu powszechnego z 2010 r. jest ich 111 milionów, a więc stanowią 79% populacji), ale oprócz nich w państwie zamieszkują przedstawiciele ponad 190 narodowości. Najbardziej liczne mniejszości to: Tatarzy (ponad 5 milionów osób), Ukraińcy (prawie 2 miliony), Baszkirowie (1,5 miliona), Czuwasze, Czeczeni i Ormianie (po 1 milionie). Oficjalnie centralna władza rosyjska podkreśla wieloetniczność i wielokulturowość państwa. Czy jest to realizowane w praktyce? Cały czas trzeba się o tym dowiadywać.
